ก่อนสมัยสุโขทัย ชาวเมืองหลวงพระบางและศรีสัตนาคนหุต(เวียงจันทน์) อพยพมาตั้งถิ่นฐานที่บ้านหนองขี้ควาย (หินกลิ้ง)

 

       สมัยสุโขทัย  มีข้อความตอนหนึ่งกล่าวถึงเมืองหล่มตามศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหง หลักที่ ๑ มีการกล่าวถึง เมืองลุมบาจาย ซึ่งนัก
ประวัติศาสตร์ นักโบราณคดีเชื่อว่าคือ เมืองหล่มเก่า และศิลาจารึกหลักที่ ๙๓ มีคำว่า วัชชปุระ ซึ่งนักประวัติศาสตร์และนักโบราณคดีเชื่อว่าเป็นเมืองเพชรบูรณ์ การปรากฎชื่อในหลักศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหงนั้นมีชื่อ เมืองลุ่ม  เมืองลุม เมืองลม อยู่บ่อยครั้ง แต่เนื่องจากชาวอำเภอหล่มเก่าสืบเชื้อสายจากชาวไทน้อยหลวงพระบางเพราะขนบธรรมเนียมประเพณีความเป็นอยู่ตลอดจนสำเนียงภาษาเหมือนกับชาวหลวงพระบางทุกอย่าง การสร้างบ้านเมืองในสมัยแรกไม่มีหลักฐานทางโบราณสถานพอจะอ้างอิงเป็นที่ แน่นอนได้ จิงทำให้นักวิชาการบางส่วน ระบุว่าเมืองลุมบาจาย นั้นอยู่ในเขต จ.น่าน ส่วนเมืองลุ่ม เมืองลม นั้นอยู่ที่หล่มเก่า

 

       สมัยอยุธยา ในรัชสมัยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ์ ได้กล่าวถึงทัพพระไชยเชษฐา ได้ส่งกองทัพมาช่วยกรุงศรีอยุธยาครั้งศึกบุเรงนอง เมื่อปี พ.ศ.๒๑๑๑ ได้ยกเข้ามาทางด่านเมืองนครไทย ผ่านเมืองหล่ม เข้ามาทางเมืองเพชรบูรณ์ จะลงมาทางเมืองสุพรรณบุรีเป็นทัพกระหนาบ 

 

       สมัยรัตนโกสินทร์ เกิดกบฎเจ้าอนุวงค์ เจ้าอุปฮาดเมืองหล่มจำยอมเข้าสวามิภักดิ์ด้วยเหตุว่ากำลังพลของตนเองน้อย ต่อเมื่อทางกรุงเทพส่งพระยาอภัยภูธรและพระยาพิชัย มาปราบ เมือพระยาทั้งสองเดินทางมาถึงเมืองหล่ม มีชายไทยตนหนึ่งชื่อ นายคง ได้อาสานำทัพของพระยาอภัยภูธรและพระยาพิชัย ติดตามทัพกบฏเจ้าอนุวงษ์เวียงจันทน์ ตามไปทันกันที่เมืองหนองบัวลำพู เขตเมืองอุดรราชธานี กองทัพไทยจับอุปฮาดเมืองหล่มได้ จึงสำเร็จโทษ ตำแหน่งอุปฮาดเมืองหล่มจึงว่างลงตั้งแต่บัดนั้น  เมื่อปราบกฏเจ้าอนุวงค์สำเร็จ ทางกรุงเทพฯได้พิจารณาความดีความชอบของนายคงผู้กล้าหาญมีความซื่อสัตย์ จึงได้ทำการปูนบำเหน็จรางวัลด้วยการแต่งตั้งตำแหน่งอุปฮาดเจ้าเมืองหล่ม โดยมีบรรดาศักดิ์ราชทินนามว่า     “พระยาสุริยะวงศาสงครามรามภักดีวิริยกรมพาหนะ”